De belangrijkste en misschien wel beste toespraak ooit gehouden door een Amerikaanse president. Zo mag je Lincolns Gettysburg Address wel noemen. Mijn vader was een groot bewonderaar van deze speech die Lincoln in 1863, tijdens de Amerikaanse Burgeroorlog, had uitgesproken.
“Of the people, by the people, for the people…” Die woorden sprak mijn vader op gedragen toon uit aan de eettafel, als hij een betoog aan het houden was over het belang van democratisch bestuur en zelfbeschikkingsrecht. Zó zou er in Nieuw-Guinea geregeerd worden, als ons land vrij zouden worden: met een regering van het volk, door het volk en voor het volk. Heel wat anders dan de Indonesische bende, die de Papoea’s al sinds de jaren zestig met militair geweld onderdrukte. Dat Nieuw-Guinea een vrij land zou worden, daar was hij vast van overtuigd. Lincolns speech in Gettysburg, waar deze drieslag over volk en regering uit kwam, sterkte hem in die overtuiging. Als het eenmaal zover was, zouden we weer terug gaan. Ik zat nog op de lagere school en luisterde de ene keer beter dan de andere, als mijn vader hier over uitweidde. Iets wat, sinds onze komst naar Delft in 1963, regelmatig voorkwam.
Soms haalde hij de Trias Politica erbij, daar had hij begin jaren vijftig les over gehad, toen hij naar Nederland was gekomen voor zijn studieopdracht op het gebied van staatkunde en economie. Wat hij met die trias bedoelde, begreep ik niet helemaal, maar het klonk mooi. 
Lincoln zei me niet zoveel in die tijd, maar twee jaar later, in 1973, des te meer. In dat jaar bracht ik een lange zomer door bij Carleton Gajdusek in Chevy Chase, een klein voorstadje van Washington DC. Gajdusek was een briljant medisch en antropologisch onderzoeker die in 1976 de Nobelprijs zou winnen voor zijn baanbrekende onderzoek naar de oorzaken van Kuru. Dat was een dodelijke hersenziekte die hij in Australisch Nieuw-Guinea had onderzocht door de hersenen van overleden Papoea’s onder de microscoop te leggen. Mijn vader had in de jaren zestig meermaals bij Carleton gelogeerd, tijdens zijn reizen naar de VS en de twee waren toen bevriend geraakt. Carleton had een hele groep jongens uit de Pacific geadopteerd om ze op zijn kosten in de VS te laten studeren. In 1969 logeerde mijn broer een zomer bij hem en vier jaar later ging mijn broer weer en mocht ik ook mee. Met een groepje jongens uit Micronesië en Papua New Guinea bezochten we diverse keren het indrukwekkende Lincoln Memorial. Carleton kont boeiend vertellen, wist alles over alles en was vrijwel altijd aan het woord om iets uit te leggen. Zo ook bij dit monument. Deze plek, die we meestal op een doordeweekse avond bezochten, was niet alleen belangrijk omdat hij gewijd was aan Lincoln, maar ook omdat Martin Luther King hier tien jaar eerder zijn eveneens legendarische ‘I have a dream’ speech had gehouden.
Van het belang en de schoonheid van Lincolns woorden raakte ik pas vele jaren later echt doordrongen. De rede geldt nog steeds als ‘de moeder van alle politieke speeches’. In ieder geval in Amerika, zo legt Gary Wills uit in zijn boek met de alleszeggende titel: Lincoln in Gettysburg – The Words That Remade America. Ik kwam het boek in 2010 in een boekhandel tegen toen mijn vader net was verhuisd naar Jakarta en kocht het als cadeau voor zijn eerstvolgende verjaardag. Wills beschrijft hoe Lincoln, terwijl het land in puin lag, dankzij een paar goed gekozen zinnen, aan de wieg stond van Amerika’s wederopbouw. Het land brak niet in tweeën. Er kwam geen Amerika mét en een Amerika zónder slavernij. Dat het met de door hem zo vurig bevochten verdere emancipatie van ooit slaafgemaakte zwarte Amerikanen, in de loop van de 19e eeuw in het één geworden land toch bergafwaarts zou gaan, kon hij waarschijnlijk niet bevroeden. Ruim een jaar eerder had hij met de Emancipation Proclamation van slavernij immers een illegale praktijk gemaakt. Misschien zou het wel anders zijn gegaan als Lincoln niet een half jaar na de speech was vermoord.
Er zijn genoeg foto’s bekend van Abraham Lincoln. Meestal staat ‘The Great Emancipator’ er met een ernstige blik op. Van zijn Gettysburg Address zijn helaas geen foto’s bekend.* De toespraak die Lincoln op 19 november 1863 hield ter gelegenheid van de inwijding van het militaire kerkhof bij het plaatsje Gettysburg, wordt algemeen gezien als de beste en belangrijkste toespraak ooit door een Amerikaanse president gehouden. En toch is het moment waarop hij sprak niet vastgelegd op de gevoelige plaat. Er was wel degelijk een fotograaf aanwezig. Maar toen deze zijn driepoot met camera had geïnstalleerd, was de president al klaar met zijn verhaal. Was het opstellen van een statief in de negentiende eeuw zo’n tijdrovende klus? Nee, de toespraak was zo kort! Lincoln sprak nog geen drie minuten. Zijn legendarische speech was krap 270 woorden lang. Dat geldt zelfs vandaag de dag, in het tijdperk van de soundbite, als kort. Vooraf was allerminst duidelijk dat Lincolns woorden zo’n gewicht in de schaal van de Amerikaanse geschiedenis zouden leggen. De president was niet eens de hoofdspreker op het evenement. Dat was Edward Everett, een in die tijd beroemde, maar inmiddels al lang vergeten, Amerikaanse classicus, die bij talloze nationale evenementen als spreker optrad. Lincoln was gevraagd als toegift. Everett sprak ruim twee uur, maar geen Amerikaan die meer weet wat hij zei. Lincolns woorden, daarentegen, staan in marmer gegraveerd in het voor hem opgerichte monument in Washington DC, dat ik in 1973 bezocht. Wat maakte die toespraak zo bijzonder dat generaties Amerikaanse scholieren hem uit het hoofd hebben geleerd en wat maakte dat mijn vader hem zo bewonderde?
Volgens Wills beschreef Lincoln in Gettysburg de diepere betekenis van de burgeroorlog binnen de Amerikaanse geschiedenis en wees hij de Amerikanen in één moeite de weg naar de toekomst. Hij gaf het volk een handvat om de pijnlijke gebeurtenissen te begrijpen en het land weer op te bouwen. Hij deed dat in slechts een paar rake zinnen die tegelijkertijd abstract en volkomen begrijpelijk waren. Hij framede de gebeurtenissen op een manier waarmee hij de betekenis die de oorlog zou krijgen blijvend beïnvloedde. Als een echte leider, maar zonder belerend of nadrukkelijk dwingend te zijn. Hij was eerder nederig, de vele doden in ogenschouw nemend. In zijn slotzin riep hij de Amerikanen op om zich te wijden aan het ideaal waarvoor de gevallenen hun leven gaven: een natie gebaseerd op vrijheid en de gelijkheid van allen (daarbij nadrukkelijk verwijzend naar de Declaration of Independence). Als overlevenden kunnen we eigenlijk niet anders doen dan verder gaan met datgene waarvoor de gevallenen het hoogst denkbare offer brachten, zo stelde hij. Daarmee raakte hij ook aan de emotie van het moment: de slag bij Gettysburg was de bloedigste van de burgeroorlog. Er waren maar liefst 50.000 slachtoffers (doden en gewonden) te betreuren. Zijn gebruik van de beeldspraak van geboorte, dood en wedergeboorte, die zijn toespraak structuur geeft, is daarom ook zo treffend. En dan is er aan het slot nog de historische uitspraak dat ‘Government of the people, by the people, for the people’ nooit verloren mag gaan. Een klassieke drieslag die het westerse democratisch ideaal kernachtig weergeeft en die mijn vader zo instemmend herhaalde.
Lincoln gaf een gebroken land met woorden opnieuw vorm. Dat is iets waar mijn vader ook vast in geloofde. Dat je met woorden een kapot ideaal weer heel kan maken en dat de volgende, onvermijdelijke stap de verwezenlijking van dat ideaal is.
* (Er is wel een foto bekend waarop Lincoln te zien is, drie uur voor zijn toespraak, zittend in Gettysburg.)
Bronnen:
– Lincoln at Gettysburg – The Words That Remade America, Garry Wills (Simon & Schuster, 1992)
– “You Talkin’ To Me?” Rhetoric from Aristotle to Obama, Sam Leith (Profile Books, 2012)
– YouTube: Acteur Jeff Daniels draagt het Gettysburg Address voor
